Theo ông Mai Danh Trà, xã Phú Lương thì pháo đất là trò chơi dân gian có từ lâu đời của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Tương truyền Bà Trưng, Bà Triệu khi đánh đuổi giặc phương Bắc đã nghĩ ra mẹo lấy đất dẻo nặn thành pháo đập xuống đường đi, quân giặc nghe thấy tiếng nổ lạ hò nhau bỏ chạy, Hai Bà thừa thắng xông lên. 

Cũng có ý kiến cho rằng trò pháo đất bắt nguồn từ việc nhân dân ném đất xuống khúc sông Hóa để cứu con voi của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn bị sa lầy. Từ đó, mỗi khi nông nhàn, nhân dân thường tụ tập diễn lại cảnh này, dần dần hình thành nên trò chơi dân gian pháo đất độc đáo ở một số làng quê. Cho tới tận bây giờ với cả người lớn và những đứa trẻ ở một số địa phương của huyện Đông Hưng pháo đất vẫn luôn là một trò chơi gần gũi, giản dị nhưng vô cùng hấp dẫn, có sự gắn kết mạnh mẽ.

Hàng năm các địa phương đều tổ chức hội thi pháo đất vào dịp mùa xuân, dịp lễ hội, trước mùa lúa chín nhằm tưởng nhớ, lưu truyền những chiến công vang dội chống quân xâm lược của quân và dân ta cũng là để báo hiệu một mùa vàng bội thu.

Cả tuổi thơ đến khi trưởng thành và đến tận bây giờ khi tóc đã ngả màu thời gian ông Phạm Tuấn Mãn, xã Phú Lương vẫn gắn bó với trò chơi pháo đất. Mỗi khi rảnh việc là ông lại chuẩn bị đất để chơi pháo. Đất để làm pháo phải là đất sét, đất thịt, không lẫn tạp chất, trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ mới có thể nặn thành pháo đất. 

Ông Phạm Tuấn Mãn cho biết: Chúng tôi phải sang tận Nguyên Xá lấy đất, đào sâu 2 - 3m chọn đất đen, dẻo mang về dùng lá gáo giã ra nhuộm với đất tạo ra quả pháo dẻo, quăng mạnh mấy cũng không đứt.

Thoạt nhìn, nhiều người nghĩ việc chơi pháo không mấy khó khăn nhưng để làm được quả pháo đạt chuẩn rất công phu, tỉ mỉ, trải qua nhiều giai đoạn, đòi hỏi các pháo thủ phải dày dặn kinh nghiệm, phải khỏe.

Là một trong những pháo thủ lão luyện của xã Đông Cường, anh Phạm Công Dân cho biết: Chọn đất là khâu quan trọng nhất trong trò chơi pháo đất. Chúng tôi thường cho bông vào nhào với đất, quả pháo nặng 3 - 5kg, quăng quả pháo bay lên cao phải thật tròn, rơi xuống sân khô nổ to, lườn bay xa khỏi mâm pháo.

Nếu ở Đông Cường chơi pháo nồi thì ở Phú Lương người dân lại chơi pháo thuyền. Ông Nguyễn Trọng Bát, xã Phú Lương chia sẻ: Mỗi quả pháo thuyền nặng 28 - 30kg, tay pháo thủ phải khỏe mới gieo được pháo. Pháo được gieo trên mặt đất ướt, nổ to, lườn không rời hẳn mâm pháo mà giang thẳng sang 2 bên, không bị đứt.

Hiện nay giới trẻ được tiếp xúc với nhiều trò chơi hiện đại không mấy thiết tha với trò chơi dân gian nhưng người dân một số làng, xã của huyện Đông Hưng vẫn háo hức nặn chơi và thi pháo đất. 

Anh Nguyễn Văn Du, Công chức văn hóa xã Đông Cường chia sẻ: Hàng năm, chúng tôi đều tổ chức hội thi pháo đất vào dịp nghỉ lễ 30/4, 1/5. Dù đi làm ăn xa các pháo thủ vẫn trở về luyện tập và tham gia thi đông vui, hào hứng, khí thế. Chúng tôi sẽ duy trì thường xuyên giải pháo đất cổ truyền, xây dựng thương hiệu riêng cho pháo đất Đông Cường.

Hội thi pháo đất ở các địa phương luôn diễn ra sôi nổi không chỉ thu hút đông đảo các pháo thủ mà nhân dân và khách thập phương trong và ngoài tỉnh cũng háo hức đến xem, cổ vũ. 

Anh Lê Trung Sơn, Hà Nội: Tôi đã đến khá nhiều nơi thăm quan, tham gia các trò chơi dân gian nhưng khi đến với Phú Lương được xem các pháo thủ thi pháo đất hết sức hấp dẫn. Hội thi pháo đất đem lại cho mình những trải nghiệm rất tuyệt vời, mong muốn sẽ được quay trở lại với những lễ hội độc đáo của Thái Bình, mong những trò chơi dân gian thế này sẽ được giữ gìn, phát huy vì đây chính là bản sắc của quê hương.

Mấy ngày nghỉ lễ thay vì đi đến các điểm du lịch nổi tiếng như mọi năm, năm nay anh Nguyễn Văn Hậu, Hà Nội được bạn kể về trò chơi pháo đất truyền thống của địa phương Phú Lương nên đã tìm về để được “mục sở thị”. Anh đã “tức cảnh sinh tình” viết lên những câu thơ mộc mạc về sự độc đáo, cuốn hút của trò chơi dân gian này: “Say sưa nặn, bóp, đập, nhào/Lễ hội truyền thống xôn xao một vùng/Quay tròn pháo đất nổ tung/Bàn tay điệu nghệ đảo cùng nhịp xoay/Hồn quê hòa quyện nơi này/Ngàn năm văn vật đắm say cổ truyền.”. 

Anh Hậu cho biết: Đây là lần đầu được xem pháo đất, rất tuyệt vời, tôi đã quay lại quy trình làm và gieo pháo cho người thân, bạn bè xem. Hội thi năm sau tôi sẽ đưa gia đình về xem để mọi người, nhất là các cháu biết trò chơi dân gian độc đáo này của dân tộc.

Pháo đất là trò chơi mang đậm giá trị lịch sử, di sản văn hoá đặc trưng của Đông Hưng gắn với cư dân nông nghiệp lúa nước. Toàn huyện hiện có khoảng 7 xã bảo tồn được trò chơi này. Trò chơi pháo đất giúp rèn sức khoẻ, tạo không khí vui tươi, phấn khởi gắn kết cộng đồng, được cả người già lẫn trẻ nhỏ yêu thích. Để trò chơi này có sức sống bền lâu, bên cạnh việc duy trì các hội thi hoặc giao lưu pháo đất giữa các thôn, cụm xã, cấp huyện, huyện sẽ bảo tồn những giá trị tốt đẹp của trò chơi pháo đất thành một sản phẩm du lịch gắn với các lễ hội cổ truyền của các địa phương.

 Nội dung: Thu Hiền - Nguyễn Triệu
Đồ họa: Việt Hùng - Kỹ thuật: Phạm Thủy