Xem bói là một hoạt động nhằm giải tỏa tâm lý của một bộ phận người gặp phải hoàn cảnh éo le, khó xử hoặc bị ức chế tâm lý và sức ép của cuộc sống. Có người xem... cho vui, nhưng cũng không ít người bỏ ra rất nhiều tiền ngồi ngay ngắn, nghiêm trang nghe thầy bói phán, nếu chẳng may đúng thì tin “sái cổ”, có sai cũng vẫn cứ ngẫm nghĩ rồi chuốc lấy mối lo ngại vào người. Hầu thánh (thực chất là hầu đồng) là trò diễn xướng dân gian khiến thân chủ (người đứng ra mời) phải móc hầu bao nhiều nhất, khoa trương nhất và dĩ nhiên, cũng tốn kém nhất. Thực chất, đây chính là hoạt động văn hoá dân gian (VHDG) cần được gìn giữ. Nhưng, trên thực tế, trò diễn này đang bị lợi dụng.

Chị bạn làm nghề buôn chuyến đường dài mà tôi đã "giao kèo" từ trước gọi điện cho tôi rủ tham dự một buổi hầu đồng. Địa điểm diễn ra buổi lễ là ngôi đền Đồng Bằng (thuộc huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình). Đúng hẹn, tôi có mặt ở nhà chị cũng là nơi tập kết, đã thấy khoảng gần ba chục người cả già lẫn trẻ đầy đủ ban bệ, thành phần, có cả hai vị quan chức đang làm tại một sở của tỉnh đang tất bật chuẩn bị đồ sính lễ.

Gương mặt ai cũng phấn khởi, hồ hởi, nói cười râm ran. Một thanh niên khoảng ngoài hai mươi tuổi quần bò áo phông, da trắng như trứng gà bóc trông hơi giống con gái, tóc để dài xịt keo láng mượt, miệng nhai trầu ngỏn ngoẻn, giọng uốn éo, liên tục đưa tay chỉ trỏ bảo mang theo cái này, cầm theo cái nọ, thỉnh thoảng lại giục: "Các bà kiểm tra thật kỹ xem còn thiếu hay có quên gì không? Quên là chết tôi đấy...". Chị bạn ghé tai tôi bảo: "Cậu" L. đấy! Cậu sẽ là người chủ trì buổi lễ (hầu đồng) hôm nay...".

Lên đồng hay còn gọi là hầu bóng chính là nghi lễ phổ biến nhất của đạo Mẫu.

Theo quốc lộ 10 đi Hải Phòng độ hơn chục cây số, nhìn sang tay trái đã thấy ngôi đền Đồng Bằng sơn xanh đỏ nằm ở khu đất giữa cánh đồng. Đoạn đường vào đền độ dăm trăm mét ô tô, xe máy nối đuôi nhau đậu san sát. Người ra kẻ vào tấp nập. Thường xuyên tổ chức các buổi hầu ở đây và đã hẹn từ trước nên đoàn chúng tôi không phải đợi lâu.

Chờ chừng nửa giờ đồng hồ, đoàn khách từ Hải Phòng lui ra thụ  lộc chia cho các con nhang đệ tử, "cậu" L. dẫn chúng tôi vào. Đập vào mắt tôi, gian chính điện được trang hoàng rực rỡ, long đình (ban thờ) nghi ngút khói hương. Bốn chiếc chiếu đôi được trải ra trước long đình, hai bên tả hữu dành cho ban nhạc lễ. Khung cảnh hơi giống với những chiếng chèo thường được tổ chức giữa sân đình làng tại các tỉnh đồng bằng Bắc bộ ngày xưa, nhưng xa hoa rực rỡ hơn. Rất nhanh "cậu" ngồi vào chiếu, bốn phụ đồng gồm có hai nam, hai nữ giúp "cậu" thay "xiêm áo", tô son điểm phấn và chuẩn bị lễ lạt.

Các con nhang, đệ tử ngồi quây kín bốn xung quanh và không thiếu những người của các đoàn khác chưa đến lượt ngồi "chầu rìa" xin lộc rơi lộc vãi. Chị bạn tôi bảo: "Hôm nay là ít, mọi lần đông lắm cơ, có khi lên đến cả trăm người...". Tôi hỏi: "Mỗi buổi hầu như thế này có tốn kém lắm không? Khoảng bao nhiêu tiền thì đủ? Và, tiền đó do các con nhang đệ tử đóng góp hay "cậu" bỏ ra? Có phải trả công cho "cậu"?..." nhưng chưa kịp nghe câu trả lời thì cánh cung văn nổi nhạc.

Tiếng đàn cất lên khoan thai, trống phách dồn dập, giọng hát văn réo rắt khi lên bổng lúc xuống trầm. "Cậu" mặc áo lụa trắng, chân đi hài, má phấn môi son bắt đầu "hoá thân" vào từng giá đồng. Khi thì là một vị tướng uy nghi trấn giữ miền biên ải; vừa mới là một ông quan lớn oai vệ thoắt đã biến thành một cô gái vùng cao tung tăng nhảy múa, hát ca... Giọng hát văn thay đổi liên tục, khi réo rắt tươi vui, lúc chán chường buồn bã, khi ưu tư. Tâm trạng của các con nhang đệ tử vì thế cũng liên tục thay đổi, thỉnh thoảng cao hứng "cậu" lại cất tiếng... hú khiến con nhang đệ tử vỗ tay rào rào.

Hay là trò mê tín dị đoan?

Chị bạn tôi cho biết, mỗi buổi hầu đồng như thế ít nhất cũng phải tốn dăm triệu, dân làm ăn buôn bán không bao giờ tiếc tiền của thì nhiều hơn, có buổi hầu đồng mà các con nhang đệ tử đóng góp số tiền lên đến năm chục triệu đồng không phải là chuyện hiếm. Tiền đó "khoán trắng" cho "cậu" đứng ra tổ chức. Sau khi chuẩn bị lễ lạt, xe cộ, ăn ở (nếu hầu ở tỉnh xa) và tiền để "cậu" ban lộc cho tất cả mọi người, còn lại "cậu" đút túi riêng. Ngoài ra còn phải trả công cho "cậu", số tiền bao nhiêu không được tiết lộ nhưng nghe nói cũng phải vài ba triệu mỗi buổi hầu như thế!?

Theo tìm hiểu của chúng tôi, ngày trước, những buổi hầu đồng thường chỉ diễn ra vào ngày lễ của làng. Việc tuyển chọn các cô đồng diễn ra rất nghiêm ngặt và phải do làng họp lại quyết định. Thường thì là trẻ con, tuổi lên sáu trở lên và là con nhà tử tế mới được chọn. Cô đồng có ý nghĩa biểu tượng như tuổi thanh xuân và tinh khiết của làng. Cô bé được chọn sẽ được cô đồng đi trước truyền dạy cho tất cả các cách thức múa may, tế lễ để có thể nhập đồng.

Những cô đồng thường chỉ "hoạt động" đến năm 25 tuổi thì "giải nghệ", lấy chồng và buộc phải trao lại "vinh dự" ấy cho cô đồng mới lớn lên, vừa được làng tuyển chọn.

Theo thời gian, ngày nay, cái ý nghĩa thiêng liêng đó đã bị phá vỡ. Đội ngũ những người hầu đồng không chỉ là những cô gái đồng trinh nữa mà có cả đàn ông, đàn bà.

Thậm chí có cả những kẻ vô công rồi nghề không biết làm gì, một ngày đẹp trời nào đó liền phao tin mình được "thánh cho ăn lộc" nhằm lôi cuốn những người nhẹ dạ, cả tin để kiếm tiền. Những cô đồng như thế, chị bạn tôi cho biết, bây giờ nhan nhản. Thậm chí không cần phải đi lễ đình chùa đâu cho xa, cô đồng có thể đến tận nhà "phục vụ tận tình, chu đáo".

Chúng tôi tìm đến nhà "cậu" T., nguyên là nhạc công của Đoàn chèo Thái Bình nay đã xin nghỉ việc, để "thỉnh giáo". Sau một hồi "nắn gân, nắn cốt" xem hầu bao của chúng tôi "dày, mỏng" thế nào, "cậu" T. ra giá: "Nếu hầu tỉnh xa chúng tôi phải lo xe và nơi ăn chốn nghỉ còn lại đưa cho "cậu" 5 triệu, "cậu" sẽ "bao" trọn gói. Sau khi giao tiền, chỉ cần đợi "cậu" điện thoại là lên đường. Chị bạn tôi cho biết, đó là một cái giá trung bình. Tuy nhiên, "cậu" T. chỉ những người không biết hoặc con nhang đệ tử tỉnh xa mới theo, vì dân Thái Bình ai cũng biết tiếng "cậu" đã từng trải qua hai "đời" vợ, giờ sống một mình nhưng những khi "cậu" ở nhà không khi nào nhà "cậu" vắng bóng các kiều nữ "chân dài đến nách".

Tìm đến Đoàn chèo Thái Bình, hỏi về "cậu" T. thì lãnh đạo đoàn cho biết do "cậu" đã nghỉ việc nên đoàn không quản lý. Nhưng một vị này tiết lộ, ngay tại Đoàn chèo Thái Bình, ngoài các vở diễn kinh điển thì trong các buổi biểu diễn ở các vùng nông thôn hay lưu diễn tỉnh xa, tiết mục "tủ" nhất cũng là tiết mục biểu diễn nghệ thuật... lên đồng!?

Ông Nguyễn Thanh, nguyên GĐ Sở VH- TT Thái Bình cho biết: Lên đồng hay còn gọi là hầu bóng chính là nghi lễ phổ biến nhất của đạo Mẫu. Trong nghi lễ này, người ta tin rằng linh hồn của các vị thần sẽ nhập vào người các cô đồng để nghe lời cầu khấn của các con nhang đệ tử đi lễ. Đạo Mẫu là một tín ngưỡng dân gian VN thờ các nữ thần (thường gọi là các Thánh Mẫu). Đạo Mẫu là một phần quan trọng trong hệ thống tín ngưỡng dân gian và bản sắc dân tộc VN, được tờ tại các đền, phủ.

Ở các tỉnh miền bắc, các chùa cũng có ban thờ Mẫu (tiền Phật, hậu Mẫu). Đạo Mẫu không chú trọng vào cuộc sống sau khi chết mà quan tâm đến cuộc sống hiện tại cùng với câu hỏi làm thế nào để đạt được một cuộc sống hạnh phúc và đầy đủ trên trần gian. Ở VN, đạo Mẫu có hai dịp lễ hội quan trọng vào các dịp kỷ niệm ngày mất của Đức Thánh Trần và Liễu Hạnh công chúa thể hiện ở câu ca: "Tháng tám giỗ cha, tháng ba giỗ mẹ"...".

Với giai tầng văn hoá vốn có sâu và rộng như thế nhưng rất tiếc tín ngưỡng dân gian là hầu đồng ngày nay đã bị làm cho lệch lạc đi rất nhiều. Thậm chí, nhiều người còn dựa vào đây để kiếm tiền trên sự cả tin của người khác khiến một thời gian, các cơ quan quản lý văn hoá nên có sự giám sát chặt chẽ hơn nữa với hoạt động mang đậm màu sắc tâm linh này!

    Khánh Linh