Ngày xưa nếu cuộc thi cờ người nằm trong lễ hội của một tổng thì quan viên hàng tổng phân công cho hai làng, mỗi làng chọn 16 người làm quân cờ. Nếu hội là của một làng thì hội tộc biểu phân công cho hai họ. Sau cuộc lễ thánh buổi sáng, buổi chiều sân đình trở thành bàn cờ người, có 16 người mặc áo đỏ, 16 người mặc áo vàng. Trước ngực và sau lưng áo đều in tên quân cờ: tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã, tốt. Nếu là hội lớn có quan trên về lễ thánh thì mời các quan về chơi cờ. Nếu không thì hàng chức sắc hàng tổng hoặc hương lý của làng vào thi đấu.

Cách đánh cờ người cũng như đánh cờ tướng có khác là đánh cờ tướng thì hai người chơi cờ ngồi đối diện, trước mặt là bàn cờ nhỏ bằng gỗ, còn cờ người thì bàn cờ là cả mặt sân đình, quân cờ là người thật.

Bắt đầu vào cuộc, 16 người làm quân của mỗi bên ngồi trên một ghế đẩu đúng vị trí của mình, hai kỳ thủ ngồi ở phía sau hai quân tướng ngoài bàn cờ, mỗi bên có một người cầm loa, đều mặc áo nẹp đỏ hoặc vàng, chân quấn xà cạp, đầu đội nón dứa như lính thú thời xưa. Khi đi quân, quan viên đấu cờ nói nước của mình, người nói loa xướng lên, quân cờ nghe lời điều quân chuyển đến chỗ mới, bên nào thắng thì cuối buổi nhận giải thưởng của làng. Tất cả những người được chơi cờ hôm ấy đều phải góp tiền để trả thù lao cho hai người dịch loa và 32 người ngồi làm quân cờ.

Ở Kiến Xương ngày nay, nhiều hội làng có thi "đánh cờ người". Ở Tiền Hải, trò chơi cờ người ở xã Vũ Lăng xưa mang nhiều nét độc đáo. Người tham gia chơi cờ không phải phái mày râu mà toàn là gái "đồng trinh" (con gái 17 - 18 tuổi chưa chồng, thùy mị, nết na). Dân trong vùng xưa đã ví con gái Vũ Lăng xinh đẹp, mềm mại: "Nhất mềm là gái Vũ Lăng" có lẽ vì trò chơi này.

Sự xuất hiện của những cô gái xinh đẹp, duyên dáng trong tư cách các "quân cờ" trên sân chơi làm rung động không biết bao nhiêu trái tim các chàng trai đi hội. Họ mong đến hội không chỉ để xem hội, để thưởng thức những tinh hoa văn hóa truyền thống trong ngày hội mà còn để "xem người". Sân hội thực sự đã là nơi gặp gỡ và se duyên của bao cặp trai thanh, gái lịch.

Ngày nay, vì khó tìm được người ngồi làm quân cờ nên quân cờ phải làm bằng biển gỗ nhỏ có cán gỗ cắm vào các lỗ trên sân đình. Người xem đấu cờ phần lớn là những người đứng tuổi, thái độ trầm mặc nên xung quanh sân cờ không đông vui như xem rước, xem bơi trải.

Hội đền Đồng Bằng, xã An Lễ (Quỳnh Phụ) xưa cũng có trò thi cờ người. Bãi cờ được tổ chức ngay cạnh đền, các cụ kể rằng: Các giáp phải đề cử cho làng tuyển chọn người đóng tướng ông, tướng bà, những người đó phải là trai gái "tân", có dung mạo đẹp đẽ, đức hạnh nết na...

Những năm mở hội, có chơi cờ người, người không biết chơi cờ cũng cứ bám theo bãi cờ, chỉ cốt để ngắm tướng ông, tướng bà ... Có những hội, môn thi cờ kéo dài đến hết tháng 8 vì có rất đông kỳ thủ các nơi về dự giải.

Phạm Minh Đức
(Thành phố Thái Bình)